ПЕРЕВОДНАЯ ЛИТЕРАТУРА КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДОВ ЯКУТИИ (ЖАНРОВАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ)

18 мая 9:32
Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар литэрэтиилэрэ Арассыыйа Бэдэрээссийэлэрин норуоттарын литэрэтиилэриттэн саамай эдэрдэрэ. Хотугу норуоттар тылларынан суруллубут айымньылар Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн, саха литэрэтиирэтэ сайдар кэмигэр тэҥҥэ бэчээттэнэн барбыттара. Нуучча  уонна саха литэрэтиирэтин классик суруйааччыларын сабыдыалынан эбээн, эбэҥки, дьүкээгир суруйааччылара айан-тутан саҕалаабыттара. Болкулуор матыыптара, истиҥ уйан иэйиилээх хоһооннор, туундара олоҕун туһунан судургу кэпсээннэр, бэйэ олоҕуттан быһа тардыы сэһэннэр тиэмэлэринэн көс олох, хоту дойду айылҕата, хамсыыр-харамайа, Уһук Хоту дойду тыйыс усулуобуйата буолбута. Тылбаас түөрүйэтигэр уонна быраактыкатыгар аптаар уонна тылбаасчыт быстыспат ситимнээҕин туһунан куруук ахтыллар. Ол курдук, хотугу олохтоох норуоттар айымньылара эмиэ нуучча-саха тылларыгар тылбаастары сэргэ бэчээттэнэн тахсыбыттара. Манна биллиилээх лингвист учуонайдар, этнографтар үтүөлэрин ахтар наадалаах – кинилэр хоту ааптардар төрөөбүт тылларынан суруйбут айымньыларын үксүгэр туруору, тылыттан тылыгар тылбаастаммыт матырыйаалларын түмэн, бэчээккэ бэлэмнээбиттэрэ, кэлин ол тиэкистэри кытта нууччалыыттан сахалыы, сахалыыттан нуччалыы тылбаасчыттар үлэлэспиттэрэ.



Бу үлэҕэ биһиги хотугу омуктар тылларыгар тылбаастаммыт айымньылары наардаан, жаанырдарынан сааһылаатыбыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилитиэкэтин каталогтарын көрөн, тылбаастаммыт уус-уран литэрэтиирэни, эбээн, эбэҥки, дьүкээгир суруйааччылар айымньыларын ырытан көрөн баран, наардаан табылыысса оҥордубут.



Үлэбит сыала – тылбаасчыттар аатаарын ыйан туран, суруйааччы тылбаастаммыт айымньытын наардааһын, бөлөхтөөһүн. Хайа суруйааччы айымньыта ордук толору тылбаастаммытын чинчийии, тылбаасчыттарын аатын чопчулааһын.



Үлэбит тоҕоостооҕо, саҥата: хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар айымньыларын тылбаастаспыт, сахалыы-нууччалыы саҥардыбыт тылбаасчыттар ааттара билиҥҥи кэмҥэ киэҥ да эйгэҕэ, тылбаас үөрэҕэр да толору үөрэтиллибэккэ, биллибэккэ сылдьар. Ол ааттаммакка сылдьар тылбаасчыттар ааттарын чопчулааһын, сөргүтүү, үлэлэрин булуу, ааптардарынан наардааһын үлэтэ ыытылла илик. Бу онно маҥнайгы холонуу буолар.



Табылыссанан арааран поэзияны, прозаны тылбаастаабыт тылбаасчыттары наардаатыбыт, үлэлэспит тылларынан сааһылаан киллэрдибит.



Таблица1



ЭБЭЭННИИ ПРОЗА НУУЧЧАЛЫЫ ТЫЛБААСТАРА






















Тылбаасчыта Айымньы аата Айымньы ааптара Тахсыбыт сыла
1. Аввакумов Петр Денисович «О песни мои, вы с эвенской душою» Кривошапкин Андрей Васильевич 1994
2. Александров Владимир Павлович «Мой олененок»



кэпсээннэр

Кривошапкин Андрей Васильевич 1982
3. Александров Владимир Павлович “Сын Чиктикана» Кривошапкин Андрей Васильевич 1988
4. Александров Владимир Павлович “Рога Уямкана» Кривошапкин Андрей Васильевич 1984
5. Борисова Альбина Андриановна Сэһэннэр  «Песнь о жизни»



 

Кейметинов Василий Спиридонович — Баргачан 1994
6. Борисова Альбина Андриановна роман «Запретный зверь» Ламутский Платон Афанасьевич 1994
7. Габышева Виктория сэһэн «Песнь о жизни» Кейметинов Василий Спиридонович — Баргачан 1994
8. Гор Геннадий



(Гдалий) Самойлович

сэһэн «Мое детство» Тарабукин Николай Саввич 1949
  Крупин Владимир Николаевич «Белая дорога» сэһэннэр



 

Кривошапкин Андрей Васильевич  
9. Крупин Владимир Николаевич  «Уямканы идут на Север» Кривошапкин Андрей Васильевич 1988
10. Крупин Владимир Николаевич «Белая дорога» Кривошапкин Андрей Васильевич 1988
11. Либединская Лидия Борисовна.  «Поездка к оленям» Кривошапкин Андрей Васильевич 1981
12. Преловский Анатолий Васильевич «Мир эвена: этнографическая поэма» Кривошапкин Андрей Васильевич 2000
13. Подмогильный А. “Белый олень” Кривошапкин Андрей Васильевич 1980
14. Преловский Анатолий Васильевич «Снежная лирика» Кривошапкин Андрей Васильевич 2002
15. Преловский Анатолий Васильевич «Эдек» Кейметинов Василий Спиридонович — Баргачан 1992
16. Пчелкин А. “Полет” Кривошапкин Андрей Васильевич 1989
17.



 

Федоров Владимир



Николаевич

«Берег судьбы» Кривошапкин Андрей Васильевич 1993
18.



 

Федоров Владимир



Николаевич

«Земля предков» Кривошапкин Андрей Васильевич  
19. Федоров Владимир



Николаевич

“Чучуна и Суланя. Сэһэн о «снежном» человеке” Слепцов Н. В. — Абыйчанин



 

1992


 



Таблица 2



ЭБЭЭН ПОЭЗИЯТЫН НУУЧЧАЛЫЫ ТЫЛБААСТАРА








































Тылбаасчыта Айымньыта Айымньы ааптара Тахсыбыт сыла
1. Аквилев Анатолий Александрович хоһооннор Кейметинов Василий,



Лебедев Василий Дмитриевич

1960-80
2. Бетаки Василий Павлович –



В. Павлинов

хоһооннор Лебедев Василий Дмитриевич 1960
3. Волобуев Александр Тихонович хоһооннор Кейметинов Василий — Баргачан 1940
4. Козлов В. Весенний вечер



 

Апросимов Дмитрий Нестерович 1998
5. Коршунов А.



 

Мой друг



Судьба оленя

Кривошапкин Андрей Васильевич



 

1991
6. Коршунов А.



Эдидович, М.



Волобцев А.



Фролов А. Кондрашенко Г.



Александров В. Преловский А.

Зов



 

Кейметинов В. С.- Баргачан



 

2011
7. Кривошеин Всеволод Хоһоон хомуурунньуга  «Мы-люди Севера» , «Пламенное слово» Эдэр эбээн поэттара 1949-1950
8. Кузнецов Юрий Поликарпович «Утес» поэма Лебедев Василий Дмитриевич  
9. Кузьмина Е. Ястреб Тарабукин Николай Васильевич 2012
10. Курочкин Т. Спешу Кривошапкин Андрей Васильевич



 

1980
11. Кушнер Александр Семенович хоһооннор Ламутский Платон Афанасьевич 1961
12. Лаврик Алесандр Григорьевич “Песни тайги” Кейметинов Василий Спиридонович, Кривошапкин Андрей Васильевич,



Лебедев Василий Дмитриевич

1979
13. Лаврик Алесандр Григорьевич Пусть не будет войны Кривошапкин Андрей Васильевич 1977
14. Лисовской Николай,



Руденко Андрей

Хоһоон хомуурунньуга «Скала Тонмэй» Кривошапкин Андрей Васильевич 1985
15. Ленский В. Дорогой правды Кривошапкин Андрей Васильевич 2011
16. Наумова Варвара Николаевна хоһооннор Тарабукин Николай Саввич 2000
17. Новокрещеных И. Был бы рядом мой олень Кривошапкин Андрей Васильевич 1976
18. Никифоров Семен Осипович хоһооннор Кейметинов Гавриил Спиридонович  
19. Першин Владимир Иванович хоһооннор Амамич Мария  
20. Преловский Анатолий Васильевич  «Баргача» «Эдек» и «Мир эвена» поэмалар Кейметинов Василий Спиридонович, Кривошапкин Андрей Васильевич 2000
21. Преловский Анатолий Васильевич  «Эдек»



«Мир эвена»

Кривошапкин Андрей Васильевич 2002
22. Преловский Анатолий Васильевич  “Священный олень “ Кривошапкин Андрей Васильевич 2008
23. Пчелкин Анатолий Александрович хоһооннор



 

Кривошапкин Андрей Васильевич 2001
24. Романов Б. Где стерхи проводят лето Апросимов Дмитрий Нестерович 1977
25. Романов Б., Сиротин Б. Никонов В. Три родника



Эдунча



Раздумья

Апросимов Дмитрий Нестерович 1983
26. Романова Раиса Александровна хоһооннор Лебедев Василий Дмитриевич  
27. Руденко Александр Анатольевич  «Скала Тонмэй» хоһоон хомуруунньуга Кривошапкин Андрей Васильевич 1985
28. Руденко Александр Анатольевич  «Первый раз я поднимался в небо» хоһоон хомуруунньуга Кривошапкин Андрей Васильевич 1985
29. Руденко Александр Анатольевич  «Золотые олени и материнский наказ» хоһоон хомуруунньуга Кривошапкин Андрей Васильевич  
30. Семенов Глеб Сергеевич хоһооннор Тарабукин Николай Саввич, Черканов Афанасий 1950-1960-е
31. Сиротин Б. Приглашение на сенокос Апросимов Дмитрий Нестерович 2011



 



 

32. Слепакова Нонна Круглый год у нас в гостях Лебедев Василий Дмитриевич  
33. Слепакова Нонна Менделевна  Север поет Никулин Егор  1961
34. Федоров Владимир Николаевич  Земля предков Кривошапкин Андрей Васильевич  
35. Френкель Владимир Зиновьевич  Север поет Лебедев Василий Дмитриевич 1961
36. Фролов Геннадий Васильевич  Оран Лебедев Василий Дмитриевич 1995
37. Хайрюзов В. Охотник Тормита Кривошапкин Андрей Васильевич 2007
38. Шеметов Владислав “Одуванчик” Варвара Аркук.-Белолюбская Варвара Григорьевна  


 



Таблица 3



Эбээн тылыттан сахалыы тылбаастар



































Тылбаасчыта Айымньы аата Айымньы ааптара Тахсыбыт сыла
1. Аввакумов Петр Денисович «Сир иччитэ» арамаан Ламутскай Платон Афанасьевич 1987
2. Аввакумов П. Саллаат андаҕара Кривошапкин Андрей Васильевич 2009
3. Аввакумов П.



 

Эбээн эйгэтэ поэма Кривошапкин Андрей Васильевич 2004
4. Алексеев М.



 

Утимкааннар хоту түһэллэр Кривошапкин Андрей Васильевич 1985
5. Васильев Г. Дьүкээбил уота Тарабукин Николай Саввич 1971



 

6. Васильев Г.  “Күнү таптыыбын» Тарабукин Николай Саввич 1960
7. Васильев Г. Оҕо эрдэхтээҕим Тарабукин Николай Саввич 1980
8. Дадаскинов С. Киһиттэн кэрэтин бул



Күндүл күн



Маҥан лабыкта

Кривошапкин Андрей Васильевич 1986
9. Дьячковский (Туйарский) К.  Хомурахтар



Дүөдэкээн куобах

Кейметинов Гавриил,



Ламутский Платон



 

1970
10. Дьячковский М.



 

Дьылҕам кытыла



 

Кривошапкин Андрей Васильевич 1988
11. Дьячковский М.



 

Көмүс таба



 

Кривошапкин Андрей Васильевич 1990



 

12. Дьячковский М.



 

Оҕо сааһым табалара



 

Кривошапкин Андрей Васильевич 1985



 

13. Егоров А.



 

Апока туһунан кэпсээннэртэн сэһэн Кривошапкин Андрей Васильевич 1985
14. Егоров А.



 

Оҕонньор үөрүүтэ Кривошапкин Андрей Васильевич 1982
15. Егоров А.



 

Саһылыкаан Кривошапкин Андрей Васильевич  
16. Каменев В. Табаһыт Кривошапкин Андрей Васильевич 1986
17. Кардашевскай Г. Табаһыт ырыата Кривошапкин Андрей Васильевич 1964
18. Кириллин Д.



 

Хаардаах хайаларым аанньаллара Кривошапкин Андрей Васильевич 2008



 

19. Кириллин Д.



 

Хара тыа хаһаайына Кривошапкин Андрей Васильевич 2005
20. Кириллин Д. В. Муома сис хайата Кривошапкин Андрей Васильевич 2010
21. Кривошапкин Дмитрий Васильевич «Хоһооннор» Эбээн поэттарын хомуурунньуга 1990
22. Константинов С. Комсомол Кривошапкин Андрей Васильевич 1963
23. Ламутскай П.



 

Эбээн остуоруйалара. Эвенские сказки 1978
24. Макаров В. Киис



Булутуйуу



Кэрэмэс



Кыыл таба

Кривошапкин Андрей Васильевич 1978
25. Никифоров Сем. Булт туһунан кэпсээннэр Кривошапкин Андрей Васильевич 1974
26. Никифоров Сем. Табаһыт уол ырыата Кривошапкин Андрей Васильевич 1962
27. Никифоров Сем. Удьуор булчуттар сиэннэрэ Кривошапкин Андрей Васильевич 1977
28. Прокопьев П. Чиктикаан ытыыта Кривошапкин Андрей Васильевич 1985
29. Сибиряков Е. Кырачаан табаһыт. кэпсээн Кривошапкин Андрей Васильевич 1982
30. Сивцев В.



 

Аал уотум иннигэр: Кривошапкин Андрей Васильевич 2012
31. Сивцев В. Өбүгэм сирэ Кривошапкин Андрей Васильевич 2006
32. Томский П. Хаардаах чыпчааллар. «Дьылҕам кытыла» роман 2 чааһа Кривошапкин Андрей Васильевич



 

2008



 

33. Чуукаар П. Иҥсэ. Чиктикан уола сэһэнтэн Кривошапкин Андрей Васильевич



 

1985


Таблица 4



ДЬҮКЭЭГИР ТЫЛЫТТАН НУУЧЧАЛЫЫ ТЫЛБААСТАР





















Тылбаасчыта Айымньы аата Айымньы ааптара Тахсыбыт сыла
1. Буркова И. Полярное сияние Курилов Николай  
2. Гаденов Г. Юкагирская песня Улуро Адо, Курилов Семен  
3. Гессе Н.



Задунайская Р.

Увидимся в тундре Улуро Адо, Курилов Семен  
4. Друскин Л.



 

Привет, сестры



Здравствуй, природа

Улуро Адо, Курилов Семен  
5. Ивановский А.



 

Юколэл Улуро



Дождь

Улуро Адо, Курилов Семен  
6. Курилов Г.



 

Нет уж сумерек на небе



В этом северном краю



Ритуальная песня



Россия



Пастух



Старик невел



Чирэмэ

Улуро Адо, Курилов Семен  
7. Курилов Г.



Фоняков И.



Преловский А.



Фаликов И.



Плисецкий Г.



Пчелкин А.



Борисова А.



Б.Сиротин

Монолог аборигена Арктики. Хоһооннор Курилов Г. — Улуро Адо



 

 
8. Курилов С. Юкагирские костры Улуро Адо, 1965
9. Палехов Р. Ханидо и Халерха: роман Курилов Семен 1979
10. Плисецкий Г.



 

Посмотрите, люди земли



Юкагирские огни

Улуро Адо, Курилов Семен  
11. Семенов Г. Нунни Курилов Г. — Улуро Адо  
12. Сиротин Б. Растопленные снега: стихи Улуро Адо 1975
13. Слепаков Н.



 

Юкагирские костры:



Мама



Дым юкагира



Ветер



Заря



Непогода



Ночь



**Волною не буду

Улуро Адо, Курилов Семен 1965
14. Слепаков Н.



Плисецский Г.

 Пока дремлют олени Курилов Г. — Улуро Адо 1973
15. Сучков М. Исцеление Лимхи Улуро Адо, Курилов Семен  
16. Федоров В. Гул Полярного сияния Курилов Г. — Улуро Адо  
17. Чаҕыл В.



 

Лаидэдол



Соком спелй голубицы



Памяти Лулумбы

Улуро Адо, Курилов Семен  
18. Яснов М. Об олененке пою Курилов Николай  
19. Яснов М. Морошка и солнце. Стихи Курилов Николай 1994


Таблица 5



ЭБЭҤКИ ТЫЛЫТТАН НУУЧЧАЛЫЫ ТЫЛБААСТАР






Тылбаасчыттар Айымньы аата Айымньы ааптара Тахсыбыт сыла
1. Мыреева А. Лучи Сигундэра = Сигундэр гарпалин 12 сказок на русском и эвенкийском языках 1992
2. Мыреева А. Шестипрядевые косы имеющая шестикосая Нюнгурмок – девочка-сиротка Нюнун нюнунтоно Нюнурмок — ахаткан-кунакан Трофимов Николай Гермогенович 2015
3. Мыреева А. Храбрый Содани-богатырь. Всесильный богатырь —   Дэвэлчэн в расшитой-разукрашенной одежде Трофимов Николай Гермогенович 1990
4. Сиротин Б. Завещание предков: стихи, проза Апросимов Дмитрий Нестерович 2000



 



Маны таһынан эбээн поэттара атын омук тылыттан эбээннии тылбаастаабыт үлэлэригэр тохтоон ааһар наада. Пушкин Александр Сергеевич хоһооннорун “А.С. Пушкин дьонтуралдукин тулмачипчал” диэн хомуурунньукка В. А. Кейметинов тылбаастаан 1999 с. таһаарбыта.



Былатыан Ойуунускай аатырбыт  “Дьулуруйар Ньургун Боотур олоҥхотун” Д. В. Кривошапкин “ Гулкөкөдди Нюргун Боотур” 1996, 2000, 2003 сыллардаахха тахсыбыта. Бу эбээннии тылбаастаммыт сүҥкэн үлэ кэнэҕэс кэлэр көлүөнэҕэ тылбаас улуу көстүүтэ буолан эбээн норуотугар үйэлэргэ хаалыаҕа.



Сорох  суруйааччы хоһооннорун эбээннии уонна нууччалыы тэҥҥэ тутан суруйар, эбэтэр тылбаастаан, эбээннии уонна нууччалыы таһаарар идэлээҕин бэлиэтиэххэ сөп.  Хоһоон, остуоруйа кинигэтин Кривошапкина Елена Климовна “Три сестры: сказки, стихи и статьи = Илан нёнул асаткар: нимкалал, дёнтурал” диэн кинигэнэн 2012 с.таһаарбыт. Сахалыы-эбээннии тылынан тэҥнник үлэлиир ааптардар эмиэ бааллар. Протопопова Т. А. – Гулуҥэ “Төөрэми аяврам: дьоонтур, укчэныкыл = Төрөөбүт тылбын таптыыбын” диэн хоһооннорун, кэпсээннэрин хомурунньуга 2014 с. күн сирин көрбүт.

Библиографический список

  1. Огрызко В.В. Писатели и литераторы малочисленных народов Севера и Дальнего Востока; биобиблиогр. справочник. М., 1999, Ч. 2. с 266 — 270.
  2. Роговер Е.С. Литература народов Севера. СПб., 2008 г.
  3. Окорокова В. Б. Сияние полярных огней. Якутск, 2013
  4. Эвенкийский поэт Дмитрий Апросимов (1929-1983): биобиблиографический указатель. Якутск, — 40 с.
  5. Апросимов Дмитрий Нестерович. Якутск, 988. — 15 с.
  6. Окорокова В.Б. Юкагирский роман. Якутск, 1994.136 с.
  7. Андрей Васильевич Кривошапкин: биобиблиографический указатель: сост. Ю. И. Осипова, Л. М. Эртюкова, Л. Н. Потапова; ред. Л. Т. Ядреева


Якутск, 2017. 272 с.

  1. Ohryzko V.V. Writers and writers of small peoples of the North and Far East; биобиблиогр. reference book. M, 1999, Part 2. with 266 — 270.
  2. Rogover E.S. Literature of peoples of the North. SPb., 2008.
  3. Okorokova V. B. Shine of polar fires. Yakutsk, 2013
  4. Evenki poet Dmitry Aprosimov (1929-1983): biobibliographic index. Yakutsk, 2004. — 40 pages.
  5. Aprosimov Dmitry Nesterovich. Yakutsk, 988. — 15 pages.
  6. Okorokova V.B. Yukaghir novel. Yakutsk, 1994.136 pages.
  7. Andrey Vasilyevich Krivoshapkin: biobibliographic index: сост. Yu.I. Osipova, L.M. Ertyukova, L.N. Potapova; edition of L.T. Yadreev


Yakutsk, 2017. 272 pages.